Alfred Lityński (1880-1941) - pionier hydrobiologii w Polsce


Ponad 40 lat temu odszedł z kręgu żyjących pionier hydrobiologii w Polsce Alfred Lityński - człowiek skromny, który bez rozgłosu i reklamy przez długie lata żmudnej i wytrwałej pracy służył nauce polskiej i ogólnoświatowej.

Urodził się 16 września 1880 r. w Bligradzie w Besarabii jako syn lekarza kolejowego. Dzieciństwo spędził w Żytomierzu, w Rydze zdawał maturę. Studiując w latach 1899 -1901 na wydziale Matematyczno - Przyrodniczym Uniwersytetu w Dorpacie jako przewodniczący uniwersyteckiej tajnej rady związkowej przyczynił się do zorganizowania w 1901 r. strajku studenckiego, za co został usunięty z uczelni i w 1902 r. na siedem miesięcy osadzony w wiezieniu na Łotwie. Po odsiadce zesłano go administracyjnie na przesiedlenie przymusowe do Drui na Wileńszczyźnie, gdzie przebywał do amnestii w roku 1905. W tym okresie pracował jako asystent swego ojca, zdobywając zawód felczera.

W celu kontynuowania studiów wyjechał do Krakowa i w latach 1905 - 1906 studiował na wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego; skierował swoje zainteresowania na zagadnienia związane z fauną wód. Doktoryzował się 29 lipca 1913 r. na Wydziale Filozoficznym UJ na podstawie pracy "Rewizja fauny tatrzańskich wioślarek". Po dziewięciu latach habilitował się na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego z zakresu hydrobiologii i jako docent prowadził na tym Wydziale wykłady w latach 1924 -1936.

W całej działalności naukowej Lityńskiego można wyróżnić trzy okresy. Lata 1908 -1914 spędził w Zakopanem tak dla poratowania zdrowia, jak i badań naukowych. Do roku 1916 służył w Legionach. Po powrocie kontynuował pracę nauczyciela biologii w gimnazjum i szkole handlowej w Lublinie. W tym okresie prowadził badania hydrobiologiczne oraz rybackie na wodach Pojezierza Lubelsko - Siedleckiego i Łęczyńsko - Włodawskiego.

W życiu A. Lityńskiego przyszedł czas najbardziej twórczy pionierskiej działalności naukowej i organizacyjnej. W roku 1920 Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego powierzył mu zorganizowanie Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach i powołał go początkowo na stanowisko zastępcy, a później kierownika stacji. Funkcję tę pełnił Lityński nieprzerwanie przez 19 lat aż do wybuchu n wojny światowej, która doszczętnie zniszczyła jego wieloletni dorobek.

Nowo utworzona placówka prowadzona przez niego stała się żywym ośrodkiem pracy naukowej, szkołę, z której wyszło wielu wybitnych przyszłych naukowców tej miary, co Kazimierz Konstanty Demel, Jadwiga Wołoszyńska, Jan Dembowski, Bolesław Hryniewiecki. Działalność stacji obejmowała wszystkie dziedziny ówczesnego jezioroznawstwa oraz badania ekologiczne licznych grup wodnych zwierząt i fauny piasków nadbrzeżnych. Dorobek naukowy Lityńskiego i imię zdobyte w świecie naukowym plasują go w rzędzie najwybitniejszych specjalistów. Uczestniczył w organizacjach naukowych, poświęcając im bezinteresownie wiele myśli i trudu.

W pamięci tych, z którymi współpracował zapisał się jako wspaniały wychowawca młodego pokolenia hydrobiologów.

Mimo słabego zdrowia doc. Lityński był entuzjastą pracy naukowej. Jako dydaktyk i organizator prac badawczych potrafił znaleźć czas i na prace redakcyjne. Pokaźny tom "Sprawozdań Stacji Hydrobiologicznych na Wigrach" oraz 12 tomów Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa, redagowanych począwszy od VIII tomu wspólnie z Mieczysławem Boguckim - stanowią jego dorobek publicystyczny 20-lecia spędzonego na Suwalszczyźnie. Należy nadmienić, że wymienione tu publikacje drukowane były w powiatowych wówczas drukarniach suwalskich. Ponadto Lityński umieszczał swoje prace w "Kosmosie", "Rybaku Polskim", "Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego".

Wyrazem uznania dla jego osobowości były liczne godności piastowane przez niego w okresie międzywojennym. Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego do 24 listopada 1933 r. W Międzynarodowym Związku do spraw Teoretycznej i Stosowanej Limnologii był oficjalnym reprezentantem hydrobiologów polskich (na kongresach w Insbrucku, Paryżu, i Rzymie). Za działalność naukową odznaczony został medalem Pro limnologia optime merito na Kongresie Limnologów w Sztokholmie. W kraju został mianowany współpracownikiem Komisji Fizjograficznej Polskiej Akademii Umiejętności. Rada Ministrów RP nadała mu w roku 1933 Złoty Krzyż Zasługi, a w 1937 r. Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.

Alfred Lityński był współzałożycielem Sekcji Ochrony Tatr i Sekcji Przyrodniczej w Towarzystwie Tatrzańskim. Stał się też współtwórcą planu rezerwatu na Wigrach, z którymi od roku 1920 związany był na stałe. Stację Hydrobiologiczną zlokalizował najpierw na przyległym do południowo -zachodniego brzegu Wigier jeziorem Staw w drewnianym budynku, odległym o kilka kilometrów od brzegu Wigier właściwych, a dopiero siedem lat później, bo w grudniu 1927 roku, przeniósł ją do specjalnie na potrzeby stacji wybudowanego murowanego gmachu, położonego na skraj u wsi Stary Folwark. W okresie tym wysiłek dyrektora Lityńskiego był naprawdę heroiczny. Stuacja uległa poprawie dopiero od połowy 1927 r., gdy funkcję asystenta naukowego objął Zygmunt Koźmiński, który zajął się nadzorowaniem prac wykończeniowych gmachu. Ten trudny okres organizacyjny stacji zaciążył na zdrowiu Lityńskiego, szczególnie sercu, płucach i bólach reumatycznych.

W roku 1924 w celu poznania fauny Morza Śródziemnego, Adriatyku oraz Morza Czarnego Lityński odbył kilkutygodniową podróż do stacji biologicznych Włoch, Jugosławii, Bułgarii i Węgier.

Po zajęciu Suwalszczyzny przez Niemców i propozycji objęcia stanowiska głównego inspektora rybactwa na terenach wcielonych do Rzeszy, Lityński odrzucił stanowczo tę propozycję.

W swoich przekonaniach był socjalistą, wykazując niezależną postawę i odwagę (w okresie międzywojennym zamieszczał swoje artykuły w różnych pismach PPS).

W czasie II wojny światowej działał w szeregach Armii Krajowej jako szef informacji i propagandy (lata 1940 - 41) pod pseudonimem "Leśny" w randze podporucznika. Był członkiem sztabu Suwalskiego Obwodu AK kryptonim "Niedźwiedź" lub "8". Pełnił funkcję redaktora "Biuletynu Informacyjnego" oraz dwutygodnika "Echa Puszczy". Jako świetny znawca języka niemieckiego "Leśny" kierował na terenie Obwodu także akcją "N".

Po wyzwoleniu okolic Wigier i Suwałk 23 listopada 1944 r. Lityńscy zgłosili się do dyspozycji tworzącej się władzy ludowej w Suwałkach, która powierzyła profesorowi stanowisko powiatowego inspektora rybactwa z siedzibą we wsi Czerwony Folwark. Na stanowisku tym pracował Lityński zaledwie cztery miesiące, gdy 25 lutego 1945 r. został za działalność w AK aresztowany przez NKWD. Cierpienia i krzywdy wyrządzone przez siepaczy Stalina i Radkiewicza zaciążyły na jego zdrowiu, potęgując szczególnie chorobę serca. Deportowany do ZSRR zmarł w wagonie więziennym pod Smoleńskiem dnia 25 marca 1945 r., wyrzucony i zakopany w nieznanym miejscu.

Biografie